Omstreden collectie nu in Centraal Museum te zien
In dit artikel:
In het Centraal Museum is tot eind maart 2026 de expositie Getekend, de Natuur — Een levende geschiedenis te zien, met circa honderd tekeningen en prenten uit de zogeheten Atlas van Munnicks van Cleeff. De presentatie is inhoudelijk sterk — onder meer een 1636-tekening van Saenredam met het koor van de Domkerk geldt als een van de hoogtepunten — maar politiek gevoelig vanwege de herkomst van de collectie.
De atlas bestaat uit honderden, mogelijk meer dan duizend, historische landschaps- en stedelijke tekeningen en prenten uit en rond Utrecht, werkend van handelaars uit de 17e en 18e eeuw zoals Saenredam, Saftleven, Wickart en Verrijk. De verzameling gaat terug op Gerard Munnicks van Cleeff (1797–1860), een Utrechts arts en bestuurder die veel tekeningen bijeenbracht. De map werd al in 1860 geveild; in recente bronnen worden totalen genoemd van circa 1.200 tot 1.500 werken.
De controverse draait om de verkoop in 2012: erfgenamen van voormalig koningin Juliana droegen de atlas via een onderhandse verkoop over aan de John and Marine van Vlissingen Art Foundation — een aankoop waarvan de prijs niet openbaar is gemaakt. Die transactie botste met afspraken tussen het Rijk en de koninklijke familie waarin waardevolle nalatenschapsstukken eerst aan musea zouden worden aangeboden, en onderzoek door journalisten onthulde dat de koop aanvankelijk stilgehouden werd. Minister-president Rutte noemde in 2016 een ‘verkennende actie’, maar verschillende Utrechtse instellingen — waaronder Het Utrechts Archief, het Centraal Museum en het Universiteitsmuseum — zeiden niet te zijn benaderd.
De huidige eigenaar, ondernemer John Fentener van Vlissingen, leent delen van de atlas uit aan het Centraal Museum dat de werken nu toont. Critici merken op dat de verkoop deels diende om erfbelasting van de Oranjes te voldoen; de familie zou een aftrekbonus van 20 procent hebben gekregen, waardoor 120 procent van de erfbelasting in mindering kon worden gebracht. Deskundigen die bij de afwikkeling van Juliana’s nalatenschap betrokken waren, hadden juist aanbevolen dat kunststukken van deze omvang een museale bestemming zouden krijgen. Dat is mede reden voor onvrede: een belangrijke collectie met lokaal-historische waarde bleef in particuliere handen en had — zo menen sommigen — publiek eigendom moeten worden.
Verder leeft de vrees dat een private eigenaar de collectie in de toekomst zou kunnen verkopen naar het buitenland; Fentener van Vlissingen heeft publiekelijk gezegd dat hij niet van plan is de atlas te exporteren, maar ook erkend dat hij die mogelijkheid juridisch heeft. Lokale erfgoedinstellingen hadden de verzameling graag structureel in bezit gezien; Het Utrechts Archief had bijvoorbeeld willen zorgen voor openbaarheid en onderzoekstoegang, maar stelt dat de atlas nooit formeel aan hen is aangeboden.
Nieuws030 stelde vragen aan het Centraal Museum over eventuele pogingen tot aankoop, structurele afspraken met de eigenaar en plannen voor digitalisering en online toegankelijkheid van de atlas. Op het moment van publicatie was daar nog geen reactie op ontvangen. De tentoonstelling zelf combineert fysieke presentatie op tafels met digitale weergave van delen van de collectie; verdere stappen voor permanente ontsluiting zijn nog onduidelijk.